Hồi nhỏ, nhà mình nuôi gà, và mình từng nghĩ: Nếu không có tiền, chắc có thể mang gà đi đổi lấy thịt lợn. Nhưng vấn đề là, muốn đổi gà lấy thịt lợn thì phải tìm được người nuôi lợn cũng cần gà. Nếu họ chỉ thích đổi lấy cá thì sao? Lúc đó mình lại phải đi tìm một người có cá nhưng muốn gà – một vòng luẩn quẩn!

Chưa kể, nếu muốn đổi gà lấy một con lợn, thì bao nhiêu con gà mới là đủ? Với hàng trăm loại hàng hóa khác nhau, mỗi loại lại có một tỉ lệ trao đổi riêng, con người phải ghi nhớ quá nhiều tỉ lệ giao dịch. Khi số lượng hàng hóa ngày càng đa dạng, phương thức trao đổi này trở nên rắc rối và kém hiệu quả. 

Ban đầu, tổ tiên chúng ta thử dùng những vật có giá trị chung làm phương tiện trao đổi, gọi là hàng hóa tiền tệ. Ở các nền văn minh khác nhau, thứ này có thể là:

+ Vỏ sò (hiếm, đẹp, nhưng dễ bị làm giả)
+ Muối (quý vì dùng để bảo quản thực phẩm, nhưng dễ tan)
+ Vàng, bạc (bền, giá trị cao, nhưng nặng và khó chia nhỏ)

Dù cách này tốt hơn hàng đổi hàng, nhưng vẫn chưa phải giải pháp tối ưu.

Nếu phải chọn một cột mốc thay đổi toàn bộ cuộc chơi, đó chính là khi vương quốc Lydia (Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay) phát minh ra tiền xu vào khoảng năm 700 TCN.

Tiền xu làm từ vàng, bạc giúp việc trao đổi nhanh hơn, dễ định giá hơn và ai cũng có thể dùng mà không cần nhớ hàng trăm tỉ lệ đổi hàng khác nhau. Cũng nhờ tiền xu, các đế chế như La Mã, Hy Lạp phát triển mạnh mẽ nhờ giao thương thuận tiện hơn bao giờ hết.

Nhưng rồi, khi nền kinh tế mở rộng, có một vấn đề mới nảy sinh: mang theo cả đống tiền xu thực sự rất nặng!

Một trong những điều khiến mình bất ngờ nhất là tiền giấy không phải do châu Âu phát minh, mà bắt nguồn từ Trung Quốc vào thế kỷ VII.

Thời đó, các thương nhân Trung Quốc không thể mang theo quá nhiều vàng bạc khi đi buôn bán xa. Vì vậy, họ gửi vàng vào kho của chính quyền và nhận lại một tờ giấy ghi nhận số vàng đó. Dần dần, tờ giấy này trở nên phổ biến và trở thành tiền giấy đầu tiên trên thế giới.

Về sau, tiền giấy lan rộng sang châu Âu, đặc biệt sau khi Marco Polo đến Trung Quốc và ghi chép lại hệ thống này.

Điều thú vị là: bản thân tiền giấy không có giá trị, nhưng con người vẫn chấp nhận nó vì tin rằng có thể dùng nó để đổi lấy thứ khác.

Nếu tiền giấy đã là một cuộc cách mạng, thì ngày nay chúng ta còn tiến xa hơn nữa:

+ Ngân hàng và hệ thống tài chính giúp lưu trữ tiền an toàn hơn.
+ Thẻ ATM, thẻ tín dụng giúp chúng ta không cần mang theo tiền mặt.
+ Giao dịch điện tử, ví điện tử giúp mua bán chỉ bằng một cú chạm.
+ Tiền mã hóa (Cryptocurrency) như Bitcoin mở ra kỷ nguyên tiền tệ phi tập trung.

Ngày nay, nhiều người như mình hiếm khi cầm tiền mặt. Nhưng bản chất của tiền không thay đổi – nó vẫn là một công cụ trao đổi, chỉ khác là con người ngày càng làm cho nó thuận tiện hơn mà thôi.